اسلام مجموعه ای از قوانین دریافت شده از مبدأ کمال و مفاهیمی است وحیانی که در قالب الفاظی استوار و متین برقلب آماده و مهذب پیامبر اکرم(صلی الله علیه و اله) نازل شده است و این آیین ، مجموعه ای است واقع گرا که با حقایق عینی عالم انطباق دارد.همچون انطاق با فطرت بشری و انطباق با نیازهای ذاتی و روانی و در کنار این ها پذیرش عقل در کنار وحی به عنوان منبعی از منابع تشریع می باشد. در قران مجید و روایات ائمه اطهار-علیهم السلام- به نقش کارساز عقل و اهمیت آن برای انسان و تنظیم زندگی فردی و اجتماعی پرداخته شده است.قران مجید واژه عقل و مشتقات آن را به طور خاص بیش از 50 بار به کار برده است.
مشتقات عقل نهی، فکر، نظر، تدبر و... می باشد. امام هفتم – علیه السلام – به هشام می فرمایند:
ان الله علی الناس حجتین، حجه ظاهره و حجه باطنه، فاما الظاهره، فالرسل والانبیاء والائمه علیهم السلام و اماالباطنه فالعقول
یعنی خداوند را بر آدمیان دو حجت است یکی حجت بیرونی که همان وحی است و دیگری حجت درونی که عقل است.
نقش عقل در زندگی انسان چیست؟
◄ عقل عامل حیات شریعت
حیات شریعت به سبب عقل است. قران مجید در منطق خویش به تمام شئون حیات انسانی می پردازد بدون اینکه قید و شرط زمانی یا مکانی به خود بگیرد و دربردارنده کلیاتی در باب فراست ها و اندیشه هایی است که با حیات انسانی پیوند دارند از این رو انسان را به تعقل درباره آخرت، بهشت و جهنم، زمین و آسمان، لوح، قلم، ملائکه و شیطان و آنچه مربوط به عالم غیب و شهادت است فراخوانده است. چه این که اندیشیدن، شریعت را بالنده می کند.از طرفی در قران و سنت، اصول کلی راهنمای زندگی وجود دارد لکن اجرای این اصول کلی هر روز رنگی تازه پیدا می کند. اسلام هرگز نگفته است که اجتماع از حرکت و تکامل باز ایستد تا قوانین حاکم بر آن نیز همچنان ثابت بماند. اسلام مدعی است که پویایی لازم برای همگام شدن با جامعه را دارد و می تواند ضمن رهبری آن، احکام لازم را از اصولی که دارد استنباط کند. مواردی وجود دارد که فقها فتوا می دهند و حال آنکه دلیل نقلی از ناحیه شارع نرسیده است و فقط از باب این که عقل این گونه حکم می کند، فتوا می دهند. چون هر چه که حاکم شرع حکم کرده است عقل هم حکم نموده است. مقصود آن است که در هر حکم شرعی، رمزی وجود دارد که اگر آن رمز را برای عقل بگویند عقل آن را تصدیق می کند.
پس عقل در دو مورد نقش کاشفیت دارد :
الف ) نقش کاشفیت در ماهیت دین و حقانیت آن از منابع
ب ) نقش کاشفیت در وارد مسکوت در شریعت
◄ فهم وضعیت و ماهیت محتوای دین
اساساً این بحث جای تامل دارد که دین در صورتی قابل دفاع و پذیرش است که معقول باشد یعنی هیچ دینی مقبول نیست مگر آنکه معقول باشد و این معقولیت در گوهر و ذات اسلام امری است انفکاک ناپذیر. محتوای دین، محتوایی خردپذیر و عقلانی است؛ قبول مبدأ و استدلال برآن جنبه عقلانی دارد. برهان نظم دارای دو مقدمه است یک مقدمه آن حسی و مقدمه دیگر آن عقلی است و اگر روح این برهان را بکاویم به عقلی بودن آن دست می یابیم. بیان غیر معقول و غیر استدلالی دین یا تبیین آن در قالب تقلیدی، سنتی و رایج کاری خطاست که در نهایت به انزوای دین و ایمان می انجامد. بیان دین باید بربنیادهای عقلی استوار باشد یعنی در مقام بیان و ترویج دین، باید چنان زمینه آماده شود که با وضعیت والا و متین محتوا و مراد، منطبق باشد. اسلام یک مسلک جامع نگر و قابل انطباق با هر عصر و دوره است و ضرورت این دین عقلانی و منطقی باید با اسلوب و روشهای عقلی و منطقی، تبلیغ و ترویج شود.