چکیده :
نقش پرنده و گل به عنوان یک عنصر تزئینی در آثار ایرانی حضور داشته و در قرن نهم به بعد به صورت مستقل درآمد و در نقاشی ایرانی ظاهر شد. از اولین نمونه های آن، آثاری ازا قرن نهم هجری می باشد. در دوره صفویه دگرگونی های تاریخی ایجاد شد که باعث به وجود آمدن سبک گل و مرغ گردید که از این دوره گل و مرغ روی مرقعات مخصوصاً آثار رضا عباسی به وفور دیده شد و هنرمندان بعد از او همچون آقالطفعلی با تقلید از هنر گذشته ، تغییراتی در آن به وجود آوردند.
در بین آثار آقا لطفعلی از گلها و پرندگان، آثار لاکی ،فرنگی سازی و چهره سازی می توان یاد کرد. این تحقیق در پی شناخت و بررسی ترکیب بندی در آثار آقا لطفعلی شیرازی خصوصاً اثر مدنظر این مقاله است و تطبیق و تمیز دادن آن با سایر آثار او می باشد. به دلیل کمی توجه و شناخت هنرمندان معاصر به روش های اصولی ترکیب بندی و مواردی از این دست است که در این مقاله سعی شده است که با بررسی دقیق تر بر روی این موضوع، هنرمندان معاصر را در بهره گرفتن از این تجارب و استفاده از آن در آثار خویش یاری رسانند.
در مقاله ی حاضر شرح مختصری از تاریخچه ی گل و مرغ، زندگی نامه و آثار آقالطفعلی شیرازی، بررسی روش های تجزیه و تحلیل اثر هنری و در پایان بررسی و تحلیل یک اثر از آقا لطفعلی شیرازی انجام گردیده است.
واژگان کلیدی: کمپوزیسیون،گل و مرغ،آقالطفعلی شیرازی
مقدمه
نقش گل و پرنده از دیرباز به عنوان عنصری تزئینی در هنر ایرانی حضور داشته است اما به طور مستقل از قرن نهم هجری به بعد، صورتی مستقل به خود گرفت و در نقاشی ایرانی ظاهر شد. از اولین نمونه های به تصویر درآمده می توان از دو پرنده بر روی شاخه نام بود که از قرن نهم هجری قمری به دست آمده است. و اما گل ها و پرندگان به صورت مستقل از قرن یازدهم به بعد به فراوانی و به صورت تک نقاشی روی صفحات مرقعات پدیدار گردید. نمونه هایی از آن را در آثار رضا عباسی می توان مشاهده کرد. از قرن دوازدهم هجری قمری نمونه ای از گل ها به صورت منفرد وجود دارد که عمده ترین آنها از کارهای محمد زمان می باشد.
از همین جاست که هنرمندانی چون محمدهادی، علی اشرف و آقا لطفعلی شیرازی به تقلید از الگوهای گذشته دست زدند و تغییراتی در این زمینه ایجاد کردند. آقا لطفعلی را اغلب به عنوان نقاشی گل ها و پرندگان می شناسند که البته آبرنگ های بسیار لطیف،کارهای لاکی از جمله قلمدان ها و جلدها، فرنگی سازی و چهره های بسیار لطیف از جمله کارهای او به شمار می رود. او عمرش را به نقاشی گل ها و پرندگان و صورت زنان و مردان و کارهای لاکی پرداخت و هنرمندی مستقل به شمار می آمد و آثار لطیف و بی نظیری در نوع خود به وجود آورده است.
در این مقاله برآنیم تا بدانیم که کمپوزیسیون در آثار آقالطفعلی شیرازی به چه صورت بوده و این کمپوزیسیون از چه مواردی قابل بررسی می باشد که این موارد در این مقاله در حوزه هنر، مخصوصاً در رشته ی گل و مرغ و در ترکیب بندی فرم به تحقیق و تفحص پرداخته شده است.
روشی که در این مقاله از آن استفاده شده، روش توصیفی – تحلیلی می باشد و به صورت کتابخانه ای انجام گرفته است
این مقاله شامل چهار بخش می باشد. در بخش اول شرحی بر تاریخچه ی گل و مرغ و در بخش بعد درباره ی زندگی نامه و آثار آقا لطفعلی ، بخش سوم روش تجزیه و تحلیل آثار هنری و در پایان تجزیه و تحلیل یک اثر منتخب از آقا لطفعلی در مواردی چون تعیین مستطیل طلایی، مشخص کردن مربع شاخص، رسم اقطار مربع شاخص و همچنین رسم اسپیرال و مشخص کردن گل ها بر روی اسپیرال و مواردی از این دست می باشد.
تاریخچه گل و مرغ :
دگرگونی های تاریخی که در دوران صفویه ایجاد باعث شد که سبک گل و مرغ وارد نقاشی ایرانی شود. برای فهم بیشتر آن باید فضای دوران صفویه از جهات مختلف بررسی گردد. (شهدادی،1384 : 3)
نخستین آثار تک ورقی که می توان آن را نطفه ی گل و مرغ دانست در این دوران و توسط رضا عباسی در پایتخت ایران تصویر شده و پس از آن عوامل شکل گیری درون مایه ی نخستین آثار دگرگونی شهر اصفهان و محیط فکری آن در دوران صفویه است. هنرمندانی چون محمد شفیع ،معین مصور و شاگردان دیگر رضا عباسی از دستاوردهای استادشان و هم از اندیشه هایی که در آن زمان جوانه زده بود، بهره جستند و نخستین آثاری که در جهان به گل و مرغ مشهور است پدید آورند.
با وجود عوامل متعددی در خصوص انتخاب مضمون و شکل گیری آثار نقاشی در این دوران، اهمیت تاثیر نقاشی اروپایی به دلیل حضور نقاشان هلندی و ارمنی در اصفهان بیش از همه هویداست. (همان:10)
نقاشی گل و مرغ در دوران قاجار همه گیر شده و کاربردش بر روی مواد متفاوت و مکان های گوناگون از جمله دولتمردان در فضای خصوصی و مردم در محیط های مذهبی و عمومی ، از خانه هایشان گرفته تا سنگ قبر و ... هویداست (همان:31)
بعد از آن، محمد زمان و هم دوره ای هایش در طبیعت می نگرند و نقاشی گل ها و گل و مرغ را انجام داده و چون احساس آنها بر این بوده که با این مضامین روشن تر می توانند باورهای خویش را تصویر کنند و همین عوامل تصویری بود که آثار آنها را از آثار غیر ایرانی تمایز داد. (همان:39)
محمد زمان گاه به دستاوردهای تصویری رضا عباسی باز می گردد و گاه قدرت خط رضا عباسی را نادیده گرفته و آن را به عاملی نامحسوس برای دورگیری سطحهای رنگی تبدیل می کند. در آثار لاکی، درختچه ها و بوته ی گل ها را به سبک ایرانی و رضا عباسی نقش می زند. پس از محمد زمان، علی اشرف،گل و مرغ را هر چه بیشتر از طبیعت دور می کند و بر روی شبکه ای منظم و هندسی نقاشی می کند. محمد باقر و محمد صادق نیز کوشش کردند تا با به کارگیری عوامل شکل ساز و کیفیت ساز آثاری تالیفی و غیر تزئینی از گل صدبرگ و گل و مرغ ایجاد کنند. که به این ترتیب آثار آنها به دوران زندیه می رسند (همان: 40)
پیش از قرن یازدهم هجری قمری (17م) نمونه های خلاصه شده از درختان و پرندگان در نگاره های ایران و بین النهرین به نشانه ی فصل بهار و باغ در زمینه ی نقاشی ایرانی دیده شده است. در دو اثر از نقاشی مکتب هرات، یک درخت یا شاخه ی شکوفه دار با یک یا دو پرنده در نمای اصلی اثر آمده و از زمینه ی آن جدا شده است. تا کنون چنین تصاویری و یا آثاری که به سبک تزئینی چین در قرن نهم هجری تصویر شده است ، به تابلوهای گل و مرغ مشهورند. با این تفاوت که در آثار گل و مرغ، به جای درخت گل یا شکوفه مرغ روی بوته ی قوام یافته ی بعدی ترکیب بندی شکل ویژه ای به خود می گیرد و مضمون نقاشی از زاویه خاصی نقاشی می شود. (همان: 65)
در آثار هنرمندانی چون رضا عباسی، محمد شفیع ، معین مصور ،محمد یوسف و محمد زمان، مرغ در مرکز توجه کادر است و بقیه ی ترکیب پیرامون آن شکل می گیرد. به نظر می رسد در نمونه های قبل از قرن یازدهم ، هدف از تصویر کردن مرغ و درخت در زمینه ی کتاب جنبه ی تزئینی و توصیفی داشته است و با توجه به تصویرهای باقی مانده از قرن یازدهم قمری، به این مهم دست می یابیم که در این زمان پرنده اصل مضمون نقاشی می گردد. پس با توجه به موارد ذکر شده می توان به این نتایج دست یافت که از آخر قرن 7 هجری قمری، تصاویر درخت و پرنده بخشی از منظره و بیشتر زمینه اثر نقاشی در قرن های پس از آن و دوران صفوی به شمار می رفت. پس از رضا عباسی و مثنی برداری او از تصویر مرغی بر شاخه ی شکوفه دار اثر کمال الدین بهزاد،آثار تصویر شده او و شاگردانش چون شفیع عباسی، معین مصور و محمد یوسف، ترکیبی از درخت و مرغ است. (همان :67)
در یک گذر زمان مند،دگرگونی هایی در هنر ایرانی به وجود آمد که شامل موارد زیر می باشد:
الف: در شرایطی خاص درخت ها و مرغ ها در زمینه ی آثار نقاشی در پیش از قرن دهم هجری قمری، به موضوع اصلی نقاشی مبدل شد