تحقیق مقاله رایگان هرمونوتیک

علی ربانی گلپایگانی

در دو نوشتار پیشین، علاوه بر نگرش اجمالی به زندگانی و شخصیت هایدگر، دیدگاه‏های او را درباره‏ ی مفاهیم و مسایل مهم فلسفی و هرمنوتیکی از قبیل: هستی، دازاین، جهان، تحلیل وجودی، حالات وجودی، ماهیت فهم و رسالت هرمنوتیک، پدیدار شناسی و هرمنوتیک، بیان نمودیم. اینک، در این نوشتار، نخست دیدگاه وی را درباره‏ی مسئله‏ی تأویل،مراحل، ارکان، و اقسام آن بیان خواهیم کرد، آنگاه نکات اصلی و برجسته‏ی نظریه‏ی وی، درباره‏ی مسایلی که تاکنون بررسی شده است، را به صورت روشنی بازگو خواهیم نمود، و سرانجام آنها را مورد نقد و ارزیابی قرار خواهیم داد.

تأویل و احکام آن

هایدگر در بخش سی و دوم کتاب «هستی و زمان» مسئله‏ ی تأویل را به بحث گذاشته است، امّا وی، اساساً به تأویل صریح و آگاهانه نمی‏پردازد، بلکه مسئله‏ی مورد نظرش نوعی تأویل عملی است که ممکن است همیشه متضمّن داوری‏های صریح نباشد. سرمشق تأویل روزمرّه است، کارهایی مثل: گشودن در، یا چکش زدن. حتّی تأویل فلسفیِ هایدگر نیز نه تأویل متن، بلکه تأویل دازاین است. ولی تمام این موارد قابل قیاس با متن هستند، چرا که از نظر هایدگر حتّی ساده‏ترین و پیش پا افتاده‏ترین اشیا، به خودی خود، خصوصیت‏شان در خود ثبت نشده است، بلکه بر عکس، خصوصیات ابزارها در تأویل انضمامی آنها که در استفاده‏ی از آنها جلوه می‏کند، هست می‏شوند، مثلاً وقتی چیزی را می‏بینیم به این معنا نیست که خصوصیات ظاهری آن را با چشم سر درک می‏کنیم، بلکه معنای آن این است که آن چیز را به عنوان چیزی خاص تعبیر و تأویل می‏کنیم، مثلاً به عنوان چکش، یا در، یا میز و غیره؛ به همین منوال وقتی متنی را می‏خوانیم، چنین نیست که نخست علامت‏های سیاهی را بر کاغذی سفید درک می‏کنیم، سپس به تعبیر معنایشان می‏پردازیم، بلکه، معنای یک متن و در واقع خود متن، فقط در جریان خواندن، هست می‏شود.

از این جا، به دیدگاه هایدگر درباره‏ ی حقیقت معنا می‏رسیم. معنا از نظر وی چیزی نیست که کسی بر چیزی تحمیل کند، همچنین موضوع متمایز ادراک، یا حلقه‏ی واسطه میان ذهن و عین نیست. به عبارت دقیق‏تر، هایدگر می‏گوید آنچه درک و فهم می‏شود معنا نیست، بلکه موجود است. به نظر او ما موجودات را به عنوان موجودات و در شبکه‏ی مناسبات‏شان با دیگر موجودات، و نه به عنوان توده‏ای از کیفیت‏های ادراکی، درک می‏کنیم. به این ترتیب، معنا از نظر هایدگر متضمّن روش کل نگرانه است که بر اساس آن یک چیز می‏تواند به عنوان یک چیز، در شبکه‏ای از روابط قابل فهم شود. از آنجا که این شبکه‏ی معنایی نیازمند و مستلزم دازاین است، بر اساس برداشت هایدگر از مفهوم معنا، فقط دازاین می‏تواند با معنا یا بی معنا باشد. به عبارت دیگر، اشیا را نمی‏توان فهمید مگر این که در بافتی تأویلی قرار گیرند. پس، نمی‏توان گفت که معنایی دارند که مقدّم و مستقل از کاربردهای تأویلی‏شان است.

به این ترتیب، بافت معناداری همان چیزی است که تأویل چیزی را به عنوان یک چیز ممکن می‏کند. این بافت در بیشتر موارد، روشن و واضح نیست، امّا پس زمینه‏ی فهم، یا همان چیزی که هایدگر «پیش ساختار» فهم نامیده است، را فراهم می‏سازد.

مراحل تأویل

برای این که تأویل صریح و روشن از چیزی به عنوان چیزی رخ بدهد(مثلاً برداشتن چکش و چکش زدن) سه مرحله وجود دارد که در آنها فهم باید در پس زمینه جای گیرد:

1. نخست باید درک جامعی از کل موقعیت وجود داشته باشد (مثلاً از کلیت کارگاه) که هایدگر آن را «پیش داشت» می‏نامد. در این مرحله، پیش از آن که هر شی‏ء خاصی آشکار شود، ما از کلیت فعالیت‏های مربوطه‏ی ممکن درکی پس زمینه‏ای داریم.

2. داشتن درکی عام، به این معنا نیست که می‏توانیم ویژگی خاصی را روشن کنیم، بنابراین، پیش از روشن و آشکار شدن هر چیز باید به مرحله‏ی دوم یا «پیش نگرش» گام نهیم. در این مرحله ما از پیش، روش مناسب را برای آشکار و عیان شدن چیزها می‏بینیم.

3. برای این که چیزی به طور کامل در کنش تأویل روشن و آشکار شود، باید مفاهیمی خاص وجود داشته باشند که در پیکر آنها اساساً شروع تأویل ممکن می‏شود. از این رو، مرحله‏ی سومی که پیش از تأویلی صریح و روشن ضروری است «پیش برداشت» است. در این مرحله، از پیش، راه و روش مناسب برای تأویل یک چیز را به لحاظ مفهومی درک می‏کنیم.

هر یک از این سه مرحله، به روشنی و صراحت تأویل کمک می‏کنند، امّا هیچ یک از آنها خود کاملاً روشن و صریح نیستند، و از طرفی، نباید چنین نتیجه بگیریم که مراحل ضمنی و پیش ساختار فهم مستقل از بیان روشن تأویل کار می‏کنند. پیش ساختار فهم همراه با ساختار به مثابه‏ی تأویل پیش می‏روند، و مراحل سه‏گانه‏ای که از آنها یاد کردیم یعنی «پیش داشت»، «پیش نگرش»، و «پیش برداشت»، در هر کنش تأویلی، هم زمان، به نوعی در بازی هستند.

ارکان تأویل

فهم مستلزم تأویل است. این امر از این جا ناشی می‏شود که دازاین به وسیله‏ی عمل فهم اشیا را به درون جهان خویش در می‏آورد، او با هر چه مواجه شود آن را به تمامیت فهمی مربوط می‏کند که از قبل دارد و این عمل تأویل است، زیرا ما در جهان برای شی‏ء جایی تعیین کرده‏ایم وآن را با دیگر اشیای آنجا مرتبط کرده‏ایم و در انجام دادن این کار، ما قبلاً معنایی نیز برای آن تعیین کرده‏ایم. معانی به دلخواه به اشیا نسبت داده نمی‏شوند، بلکه آنها متضمّن ارتباط دادن اشیا با آن جهان فهم‏اند که ما از قبل با خودمان می‏آوریم. تأویل نیازمند دو ساختار است:

یکی از آنها پیش ساختار یا ساختار و پیشین است، ما قبل از آن که بتوانیم تأویل کنیم، می‏باید نوعی چارچوب مرجع با خودمان همراه داشته باشیم، یعنی نحوه‏ی خاصی از دیدن و تصور کردن پدیدارها، تأویل هیچگاه بدون پیش فرض از چیزی به ما ارایه نمی‏شود. به عبارت دیگر، تأویل همواره بر اساس فهمی پیشین صورت می‏گیرد.

ساختار دیگر، ساختار «به منزله» است، ما چیزی را به منزله‏ی چیزی تأویل می‏کنیم و در حقیقت فقط آن‏گاه است که می‏توانیم گفت به دریافت فهمی از آن رسیده‏ایم، مثلاً ما یک نور متحرک در آسمان را به منزله‏ی هواپیما یا به منزله‏ی شهاب سنگ یا به طریق دیگری تأویل می‏کنیم.

تأویل ساده و رسمی

هایدگر میان دو ساحت تأویل تمایزقایل می‏شود: غیر رسمی و رسمی. تأویل غیر رسمی که تقریباً ناآگاهانه است همه وقت پیش می‏آید، مثلاً ما به ندرت صدای محضی را می‏شنویم یا اصولاً هیچگاه نمی‏شنویم، هر چه می‏شنویم از قبل تأویل شده است. لذا می‏گوییم که صدای باد، یا رفت و آمد یا چیز دیگری را می‏شنویم. این نوعِ غیر رسمی تأویل نه فقط در ساده‏ترین افعال فهم، بلکه حتّی در ادراک هر روزی ما از جهان نیز وجود دارد، امّا تأویل رسمی، تأویلی است آگاهانه و انتخاب شده، مانند وقتی که صریحاً به تأویل شعری یا نمایشنامه‏ای یا واقعه‏ای تاریخی یا خود انسان می‏پردازیم.

تأویل و دور هرمنوتیکی(1)

هرمنوتیک، مورد علاقه و اهتمام هایدگر بود. وی تحقق فهم و تأویل را در گرو دور هرمنوتیکی می‏دانست. توضیح این که کانون تحقیق در بحث هایدگر همواره پرسش از معنای هستی بوده است. امّا به اعتقاد وی برای پژوهش درباره‏ی معنای هستی هیچ راه مستقیمی وجود ندارد، بلکه باید از جنبه‏ی وجودی خود، و فهم دست اوّلی از آنچه به معنای بودن در جهان است، آغاز نمود. امّا، پس از آن، آدمی باید با توجه به فهمی که می‏توان از آن هستی عام‏تر کسب کرد، یعنی آن هستی که وجود انسان در بطن آن نهاده شده است، از نو نگاهی به وجود بشری بیفکند.

این ساختار دیالکتیکی فهم هستی را هایدگر در صفحات آغازین کتاب «هستی و زمان» تحت عنوان «دور هرمنوتیکی» بیان کرده است. این دور از قبیل مصادره به مطلوب نیست، بلکه به معنای مرتبط بودن به ما قبل و مابعد است که در هر عمل تأویل وجود دارد، زیرا تأویل فقط در صورتی امکان دارد که ما از قبل، فهمی از آنچه موضوع تأویل است داشته باشیم، و با کمک همین معنای پیشین به معنای کامل‏تری دست یابیم. ما در درون خود فهمی از هستی داریم. و این فهم ابتدایی

برجستگی شخصیت فکری و فلسفی هایدگر به ویژه در مبحث هرمنوتیک که به عنوان بنیانگذار مکتبی نوین در این حوزه به شمار می‏رود از یک سو، و دشواری فهم اندیشه‏ی او در این باره که عمدتاً ناشی از سبک مخصوص هایدگر در گفتار و نوشتار و به کار گرفتن اصطلاحات نامأنوس و پیچیده می‏باشد، به علاوه دشواری ذاتی مبحث هرمنوتیک و ژرف کاوی‏های ویژه‏ی هایدگر، نگارنده را بر آن داشت تا به نقل و تبیین دیدگاه وی در هرمنوتیک بپردازد. تأثیر تعیین کننده‏ی بحث‏های مربوط به هرمنوتیک در پژوهش‏های فلسفی و کلامی و دیگر رشته‏های علوم اسلامی عامل دیگری است که ما را به اهتمام ورزیدن به مبحث هرمنوتیک و دیدگاه‏های صاحب نظران برجسته‏ی این فن فرا می‏خواند. روشن است که هرگونه بحث تطبیقی در این باره در گرو آن است که علاوه بر آشنایی لازم با آرای متفکّران اسلامی، از دیدگاه‏های صاحب نظران به نام علم هرمنوتیک در جهان غرب کاملاً آشنا باشیم. امید است بحث حاضر بتواند در خصوص اندیشه‏های هایدگر چنین رسالتی را برآورده سازد.