تحقیق مقاله سکه های دوره تیموریان

سکه های تیموری در فلوس قم

قم همچون برخی ازشهرهای قدیم دیگر ایران در دوره های متعددی دارالضّرب بوده، و سکّه های طلا، نقره ومسین فراوانی در آن زده شده که تعداد قابل توجهی از سکه ها ی دوران تیموریان در حال حاضر موجود است.

در تاریخ قدیم قم – که به سال 378 تألیف یافته – در فصل چهارم از باب اول ذیل عنوان «ذکر دارالضرب و سراهای والیان و حاکمان و زندانها به شهر قم» آمده است که:

«بعضی از مشایخ  خبر کردند مرا و روایت کرده اند از محمدبن احمد صیرفی معروف به دلال که او در وقت صرافی به قم دیناری دید که به قم زده بودند به نام معتز . و حال آنک دارالضرب به قم نبوده است الا در وقت امیر گردانیدن رکن الدوله ابی علی حسن بن بویه الّیلمی ، ابی القاسم علی بن محمد بن حسن الکاتب را در سنه اثنتی وخمسین و ثلثمأه هجرّیه»1

پس از این در آخذ قرن نهم نیز ذکری از ضرب سکه در قم به نام چند تن از امراء تیموری و ترکمان می بینیم2 . خواند مر در حبیب السّیر3 و روملو در احسن التواریخ4 نیز در شرح وقایع نخستین دهه قرن دهم نوشته اند که آیبه سلطان – از امراء بزرگ ترکمان – به قم آمد ودر این شهر به نام مراد بیک آق قوینلو سکه زد و خطبه خواند (سال 903) .

در دوره تیموری «جملی کارری» - که به سال 1105 به ایران آمده و از قم دیدار نموده است – از ضرابخانه قم یاد می کند5 . از این پس تا سال 1287 در قم دستگاه منگنه برای سکه زدن وجود داشته، واین حق متعلق به حکام بوده است6 .

سکه های ضرب قم:

نویسنده کتاب بسیار نفیس Die Munzpragungen des Islams 7 – دارالضربهای اسلامی – فهرستی از سکه هائی را که در تواریخ مختلف در قم ضرب شده، و اکنون در موزه ها و مجموعه های مختلف سکه در اروپا وجود دارد، به ترتیب تاریخ ضرب هر یک به این شرح به دست داده است8 :

از دوره عباسی و به نام خلفاء آن سلسله : سکه هائی با تاریخ های : 160 ، 225 ، 227 ، دویست و چهل و ، ، 250 ، 276 ، 286 ، 327 .

سکه های سامانی : 327 ، 329 .

سکه های آل بویه : سکه ای از میان سالهای 337 – 356 ، نیز از سالهای 360 تا 362 ، سکه ای با تاریخ 374 .

از دوره سلجوقی : سکه ای با تاریخ 445 و نشان السلطان المعظم شاهنشاه طغرل بیک.

سکه های تیموری : 816 ، 819 ، 828 ، 830 ، 833 ، 842 و سکه ای از میان سالهای 836  – 839 .

از دوره آق قویلو : 899 .

از دوره صفوی : 928 ، 940 ، 984 ، 1131 ، 1143 ، 1144 ، 1171 .

از دوره قاجار : 1241 ، 1243 ،‌، 1269 9 .

خلد الله ملکه و سلطانه10 و سکه دیگری از قرن هشتم11 وجود دارد. سکه های مسین فراوانی نیز – که اصطلاحاً فلوس نامیده می شده است – از دوره صفوی به بعد در قم ضرب شده که تعداد قابل توجهی از آن اکنون در قم نزد اشخاص مختلف یاد مجموعه هاست. و چون تاکنون در جائی شناسانده نشده است،  به نشر تصویر چند عدد از این «فلوس» ها با معرفی کوتاهی از هر یک اقدام می گردد. وامید است در آینده توفیق معرفی سکه های نقره و فلوس های دیگر ضرب قم نیز حاصل گردد12 :

مشخصات سکه های تیموری:

1 – سکه مورخ 1054 ، 10 گرم.

پشت سکه : تصویر گاو.

2 – سکه مرخ 1053 ، 5/10 گرم.

پشت سکه : شیر و خورشید.

3 – سکه مورخ 1061 ، 10 گرم.

پشت سکه : تصویر مرغی است (ظاهراً عقاب) .

4 – سکه مورخ 1096 ، 5/9 گرم.

پشت سکه : نقش اسب.

5 – سکه مورخ 1200‌، 8 گرم.

پشت سکه : نقش گوزن.

6 – سکه مورخ 1204 ، 5/11 گرم.

پشت سکه : نقش دو مرغ آبی .

7– سکه مورخ 1221‌، 7 گرم.

پشت سکه : نقش گاو در حال شخم.

8 – سکه بدون تاریخ ، 5/10 گرم.

پشت سکه : نقش گوزن.

9 – سکه بدون تاریخ ‌،10 گرم.

پشت سکه : نقش اسب دونده و یک بوته گل.

10 – سکه بدون تاریخ ‌، 13 گرم.

پشت سکه : نقش مرغ دریایی.

11 – سکه بدون تاریخ ‌، 8 گرم.

در هر دو طرف این سکه کله قم خوانده می شود.

12 – سکه بدون تاریخ.

پشت سکه : نقش شیر و خورشید.

13 – سکه بدون تاریخ ‌.

پشت سکه : نقش حیوانی است.

.

5

4

3

8

7

6

11

10

9

13

12

. بیشتر سکه هایی که از تیمور و جانشینان او یافت شده است در شهر های ماوراء النهر و افغانستان کنونی، خرراسان و مرکز ایران و مازندران ضرب شده است. البته در زمان تیمور و جانشینان او همواه شهادتین در پشت سکه ها حک شده است.

مسکوکات ایران باستان شامل: سکه های هخامنشیان، اسکندر و جانشینان او در ایران سلوکیان، اشکانیان و ساسانیان می باشد.

مسکوکات بعد از اسلام شامل: سکه های اسلامی اموی، عباسی، سکه های ایلخانان مغول و تیموریان، سکه های حکومت های محلی و همچنین مسکوکات سلسله ها ایلخانان مغول و تیموریان، سکه های حکومت های محلی و همچنین مسکوکات سلسله ها و پادشاهان ایرانی می باشد.

در زمان تیموریان که شهادتین بر پشت سکه ها حک می شده است به ندرت "علیا ولی الله" در برخی از سکه ها ضبط شده است و در حاشیه و پیرامون پشت سکه ها علاوه بر شهادتین برخی از آیه های قران کریم بر پشت این سکه ها نقش بسته اند. در حاشیه و پیرامون این سکه ها علاوه بر شهادتین نام چهار خلیفه نخستین آمده است. که این مطلب بیانگر ضرب سکه در تراز اهل تسنن است.

سکه ی منحصر به فردی ار محمود گورکانی که امارت خراسان را داشته است نیز به دست ما رسیده است. او از سال 861 تا سال 863 هجری قمری امیر خراسان بوده است و سکه ای از وی در سال 861 ضرب شده است و در استر آباد به جای مانده است که در پشت سکه علاوه بر شهادتین و عبارت " علیا ولی الله " نام ائمه اطهار نیز آمده است. و این سکه هم بیانگر اعلان استقلال این امیر تیموری و هم بیانگر قدرت شیعیان در استر آباد است.

شما را به شنیدن این برنامه که اطلاعات زیادی درباره تیموریان و ضرب سکه در این دوره در اختیار شما قرار می دهد دعوت می کنیم. بشنوید...  

نوشته های روی سکه ها با ما سخن های بسیاری را دارد، شنیدنی ها و رازهایی که شاید در متون تاریخی ثبت نشده باشد. در این برنامه به بررسی تاریخ سیاسی قراقویونلوها با استفاده از سکه ها می پردازیم با ما همراه باشید. /گروه فرهنگ وادب وهنر 

بنیانگذار سلسله قراقویونلوها، قرایوسف بن محمد نام داشت که از امیران سلطان احمد جلایر و پدرزن او بود. قراقویونلو واژه‌ای ترکی و به معنی صاحبان گوسفندهای سیاه است. قراقویونلوها پیش از این به دلیل از هم پاشیدگی حکومت تیموریان در عرصه معادله قدرت در ایران ظهور کردند. به زعم مورخان اولین کسی که از خانواده قراقویونلو در صحنه سیاسی، قدرت کسب کرد "بیرام خواجه" بود و پس از "ناصر الدین قرا محمد" در میان طایفه ترکان قراقویونلو قدرت را در منطقه آذربایجان به دست گرفت. اکثر مورخان معتقدند که فرمانروای جسور ترک،" قرامحمد" را باید بنیانگذار سلسله قراقویونلوهای ایران دانست. در این جا باید "قرا یوسف" و "اسکندر قراقویونلو" را باید جزء بزرگترین شاهان قرا قویونلو دانست. فرمانروایان قراقویونلو: قرامحمد؛ فرمانروایی، قرایوسف؛ قرااسکندر؛ جهانشاه(شاه جهان).

دشمن سرسخت قراقویونلوها دسته‌ای دیگر از ترکمانان آق‌قویونلو بودند. سرانجام اوزون حسن رهبر آق‌قویونلوها بر جهانشاه و دولت قراقویونلو چیره شد. وی سر جهانشاه و پسرش را برید، سر جهانشاه را نزد هم پیمانش سلطان ابوسعید و سر پسرش را نزد سلطان محمد دوم فرمانروای عثمانی فرستاد. با مرگ جهانشاه دولت قراقویونلو سرنگون شد. جهانشاه فرمانروای نیرومند قراقویونلو بود که میان سالهای 840 تا 872 هجری فرمانروایی نمود. او که بر آذربایجان و ارمنستان و عراق عرب فرمان می‌راند در آغاز پیرو شاهرخ تیموری بود ولی با مرگ او اعلام استقلال کرد و اندک‌ اندک بخش‌های مرکزی ایران، خوزستان، کرمان و فارس را نیز به چنگ آورد. از قراقویونلوها سکه های از جنس نقره بدست آمده است. و در زمان جهانشاه سکه خانه های متعددی وجود داشت. قراقویونلوها در تاریخ ایران و تاریخ ترکها در آناتولی نقشی مهم داشته اند. مطالعه تاریخ آق قویونلوها بیانگر نفوذ آنها در آذربایجان ورشو و گسترش واژه های ترکی در زبان بومی ان منطقه است. مطالعه و القاب پادشاهان قراقویونلوبر سکه ها از چند جهت مورد اهمیت است: نخست شناسایی آنها که با مقایسه با دیگر کتیبه ها می تواند به شناخت یک سنگ نوشته یا فرمان کمک کند. و دیگر این کخ کنیه ابوالمظفر برای اسکندر و جهانشاه قراقویونلو بیانگر یکی از ویژگی های سیاسی این سلاطین است. و یا القاب السلطان العادل و السلطان الاعظم را می توان به شعاری برای فریب اذهان عمومی تعبیر کرد. انگ های مختلف بر سکه های قراقویونلو و یا انگ های آنها بر دیگر سکه ها بیانگر هرج ومرج موجود در اواخر قرن نهم هجری و جنگ و درگیری بین آنان و رقبای ایشان یعنی آق قویونلو ها و بازماندگان تیموریان است

اهمیت سکه های قراقویونلوها  ...ادامه دهنده تیموریان

هنر سکه زنی دردوره قراقویونلو اهمیت زیادی داشته است. هنر سکه زنی در این دوره ادامه سکه زنی در عهد تیموری بوده است. خط روی سکه ها در دوره قراقویونلوهلا خط نسخ بوده است و خط پشت سکه ها کوفی بنایی بوده است. سکه های این دوره بیشتر نقره بوده است و تعداد کمی سکه از جنس مس هم وجود داشته است.

قراقویونلو واژه‌ای ترکی و به معنی صاحبان گوسفندهای سیاه است. این واژه بسته به لهجه محلی گوینده، قره قویونلو هم تلفظ و نوشته می‌شود.نام قراقویونلو ها اولین بار در تاریخ در دوره قبل از سلسله صفویه مطرح گردیده است. قراقویونلوها پیش از این به دلیل از هم پاشیدگی حکومت تیموریان در عرصه معادله قدرت در ایران ظهور کردند. به زعم مورخان اولین کسی که از خانواده قراقویونلو در صحنه سیاسی، قدرت کسب کرد "بیرام خواجه" بود و پس از "ناصر الدین قرا محمد" در میان طایفه ترکان قراقویونلو قدرت را در منطقه آذربایجان به دست گرفت. اکثر مورخان معتقدند که فرمانروای جسور ترک،" قرامحمد" را باید بنیانگذار سلسله قراقویونلوهای ایران دانست. در این جا باید "قرا یوسف" و "اسکندر قراقویونلو" را باید جزء بزرگترین شاهان قرا قویونلو دانست. فرمانروایان قراقویونلو: قرامحمد؛ فرمانروایی، قرایوسف؛ قرااسکندر؛ جهانشاه(شاه جهان).

دشمن سرسخت قراقویونلوها دسته‌ای دیگر از ترکمانان آق‌قویونلو بودند. سرانجام اوزون حسن رهبر آق‌قویونلوها بر جهانشاه و دولت قراقویونلو چیره شد. وی سر جهانشاه و پسرش را برید، سر جهانشاه را نزد همپیمانش سلطان ابوسعید و سر پسرش را نزد سلطان محمد دوم فرمانروای عثمانی فرستاد. با مرگ جهانشاه دولت قراقویونلو سرنگون شد. جهانشاه فرمانروای نیرومند قراقویونلو بود که میان سالهای 840 تا 872 هجری فرمانروایی نمود. او که بر آذربایجان و ارمنستان و عراق عرب فرمان می‌راند در آغاز پیرو شاهرخ تیموری بود ولی با مرگ او اعلام استقلال کرد و اندک‌اندک بخش‌های مرکزی ایران، خوزستان، کرمان و فارس را نیز به چنگ آورد. از قراقویونلوها سکه های از جنس نقره بدست آمده است. و در زمان جهانشاه سکه خانه های متعددی وجود داشت.